Szczepionka to specyfik pochodzenia biologicznego zawierający antygen, który w łagodny sposób oddziałuje na nasz system immunologiczny, dzięki czemu przy kolejnej styczności z takim antygenem, odpowiedź organizmu jest szybsza, silniejsza i skuteczniejsza.

Czym jest antygen? To pojęcie można wyjaśnić obszernie, ale najogólniej mówiąc, antygen potrafi łączyć się z przeciwciałami i jest w stanie wywołać odpowiednią reakcję układu odpornościowego.

Antygeny w szczepionkach najczęściej są osłabione. Nazywamy je mikroorganizmami atenuowanymi. Są one pozbawione właściwości chorobotwórczych dla człowieka. 

Szczepionki dzieli się na żywe (zawierające całe, pozbawione zjadliwości drobnoustroje) oraz zabite (zawierające inaktywowane drobnoustroje lub ich fragmenty, na przykład pojedyncze białka). Szczepionki mogą chronić przeciw jednej lub wielu chorobom (szczepionki wieloskładnikowe). Szczepionki żywe są bardziej odczynowe, jednak zazwyczaj wywołują silniejszą odporność, natomiast szczepionki zabite często wymagają kilku dawek w celu nabycia trwałej odporności, ale rzadko prowadzą do niepożądanych odczynów poszczepiennych. Szczepionki wieloskładnikowe umożliwiają uodpornienie przeciwko wielu chorobom zakaźnym przy zachowaniu optymalnej skuteczności i bezpieczeństwa poszczególnych składników.

Szczepionki żywe przygotowuje się, namnażając bakterie na podłożu syntetycznym, a wirusy w linii komórek, po czym zbiera się drobnoustroje, zagęszcza je i oczyszcza metodą filtracji lub wirowania. Następnie zawiesza się je w odpowiednim nośniku, mającym właściwości stabilizujące, czyli na przykład w glitaminianie sodu (szczepionka BCG), chlorku magnezu (szczepionka przeciw poliomyelitis) i innych związkach, takich jak sacharoza lub żelatyna. Szczepionka żywa bakteryjna to na przykład BCG, a wirusowa MMR (przeciw rotawirusom). 

Szczepionki zabite wytwarza się, stosując zabite czyli inaktywowane drobnoustroje. Proces chodowli jest podobny do tego, jaki stosuje się przy produkcji szczepionek żywych. Zawiesinę drobnoustrojów poddaje się inaktywacji za pomocą temperatury, związków chemicznych (na przykład formaldehydu czy fenolu) lub promieniowania. Każdy gatunek drobnoustroju ma ściśle określone warunki inaktywacji (czas, temperatura, pH, itd.). Zabite i odtoksycznione zawiesiny drobnoustrojów ulegają procesowi zagęszczania i oczyszczania. Szczepionka zabita to na przykład szczepionka DTP przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi, jak również szczepionka przeciw durowi brzusznemu.

Szczepionki można podzielić na:

  • monowalentne (skierowane przeciw konkretnemu patogenowi);
  • poliwalentne, inaczej skojarzone (zwalczają kilka rodzajów drobnoustrojów jednocześnie).

Spośród obecnie stosowanych szczepionek, wszystkie szczepionki skojarzone wykazują większą skuteczność, gdy są podawane w tej właśnie postaci, niż preparaty aplikowane osobno.

Ze względu na cel podania szczepionki rozróżniamy:

  • szczepionki profilaktyczne, zapobiegające powstawaniu danego schorzenia (na przykład odry czy gruźlicy);
  • szczepionki terapeutyczne, leczące choroby, które już wystąpiły (w ten sposób leczy się między innymi pryszczycę);
  • szczepionki swoiste, zwalczające konkretny rodzaj patogenów;
  • szczepionki nieswoiste, podnoszące ogólny poziom odporności.

Dlaczego należy szczepić dzieci i noworodki?

Szczepionki służą unikaniu chorób zakaźnych, które mogą mieć ciężki, zagrażający życiu przebieg oraz groźne powikłania, a także doprowadzić do śmierci. Choroby zakaźne są szczególnie niebezpieczne dla dzieci i noworodków. Dzięki szczepieniom najmłodsze osoby zyskują odporność na choroby zakaźne, ponieważ ich organizm uczy się, jak reagować w przypadku zagrożenia chorobą, przede wszystkim poprzez wytwarzanie odpowiednich przeciwciał. 

Program Szczepień Ochronnych został zaprojektowany i skonstruowany w taki sposób, aby uchronić dzieci od jak najwcześniejszego momentu ich życia. Program ten, popularnie nazywany Kalendarzem Szczepień, jest corocznie aktualizowany przez Głównego Inspektora Sanitarnego. Kalendarz Szczepień określa kiedy i przeciwko jakim chorobom zakaźnym dzieci powinny zostać zaszczepione. Zawiera on wykaz szczepień obowiązkowych (bezpłatnych) oraz zalecanych (płatnych). 

Wprowadzenie osłabionych drobnoustrojów lub ich fragmentów do organizmu przez szczepienie nie stanowi zagrożenia dla dzieci i niemowląt. Po podaniu szczepionki organizm reaguje tak, jakby został zakażony drobnoustrojem chorobotwórczym, ale nie dochodzi do wystąpienia objawów choroby. W ten sposób przeprowadzamy trening odporności, która wzrasta, a organizm uczy się, jak reagować na realne zagrożenie chorobą, ponieważ wytwarza przeciwciała i komórki odpornościowe, a to zdarzenie pozostaje w pamięci immunologicznej organizmu. Dzięki temu w przyszłości organizm rozpozna prawdziwe drobnoustroje (bakterie albo wirusy) atakujące organizm i szybko podejmie obronę przeciwko nim. 

Dlaczego należy szczepić dzieci w wieku niemowlęcym?

Niemowlęta rodzą się z pewnym poziomem odporności wobec niektórych wirusów i bakterii dzięki przeciwciałom przekazywanym przez łożysko. Niestety, odporność ta słabnie i zanika z upływem kilku tygodni lub miesięcy, a tym samym ochrona przed chorobami wygasa. Karmienie piersią również nie jest wystarczającym zabezpieczeniem przed chorobami zakaźnymi. Z mlekiem matki przekazywane są pewne przeciwciała, jednak nie stanowią one alternatywy dla szczepień. Organizm niemowlęcia jest bezbronny wobec wielu drobnoustrojów, ponieważ jego układ odpornościowy jest zbyt słaby i niedojrzały, aby poradzić sobie ze szczególnie groźnymi bakteriami i wirusami, dlatego też pierwsze szczepienia, dzieci otrzymują na oddziale noworodkowym (przeciwko gruźlicy i WZW B), a pozostałe po ukończeniu 2. miesiąca życia (przeciwko pneumokokom i rotawirusom). Warto zaznaczyć, że nowoczesne szczepionki zawierają mniej antygenów od ich starszych odpowiedników. Dzieje się tak dlatego, że stosowane są nowe technologie, pozwalające zastąpić w szczepionkach całe wirusy i bakterie ich oczyszczonymi fragmentami. 

Powszechne szczepienia pośrednio chronią osoby, które nie mogą zostać zaszczepione ze względów medycznych (na przykład ludzi z nowotworami, po przeszczepach, operacjach lub z nabytymi zaburzeniami odporności, a także noworodki, które nie są objęte szczepieniami przykładowo przeciw grypie, krztuścowi czy ospie wietrznej). Powszechne szczepienia powodują wytworzenie odporności populacyjnej, czyli pewnego rodzaju kokonu ochronnego, roztaczanego wokół niezaszczepionej części społeczeństwa. Im więcej osób w danej populacji podda się szczepieniom, tym mniejsze istnieje ryzyko zachorowania osób, które nie mogą zostać zaszczepione.

Czy szczepionki są bezpieczne?

Działanie szczepionek jest skrupulatnie sprawdzane w badaniach klinicznych, obowiązkowych dla ich producentów, a ich bezpieczeństwo jest potwierdzane przez specjalne instytucje rządowe. Po wprowadzeniu szczepionek do obrotu, ich bezpieczeństwo jest stale monitorowane dzięki zbieraniu informacji o występowaniu działań niepożądanych, ponieważ szczepienie, podobnie jak zażywanie lekarstw, może wiązać się z ryzykiem ich wystąpienia. W przypadku szczepionek podanych w formie iniekcji, najczęściej występującym działaniem niepożądanym jest odczyn w miejscu wkłucia (ból, obrzęk, zaczerwienienie), który zazwyczaj utrzymuje się krótko, ma łagodny przebieg i nie jest niebezpieczny. 

Poważne działania niepożądane występują bardzo rzadko i mają łagodniejszy przebieg niż objawy czy powikłania choroby, przed którą chronią szczepienia.

Autorka: Beata Kowalczyk

Źródła:

  1. https://www.szczepienia.pl/
  2. https://bit.ly/37wWzsC
  3. https://bit.ly/2KSLkkx